Анимизм

Анимизм (лат. аnima, animus – жан, рух) – жандар мен рухтарға сену, сол сияқты заттық дүние құбылыстарының жандылығын білдіретін термин. Осы мағынада оны алғаш рет ағылшын этнографы және мәдени антропологы Э.Б.Тайлор (1832-1917) алғашқы қауым дәуірінде пайда болған наным-сенімдерді суреттеу үшін қолданған және анимизм кез келген діннің негізінде жатыр деп есептеген.

Тайлордың теориясы бойынша мұндай наным – сенімнің (анимизмнің) пайда болуының негізгі екі себебі бар. Біріншіден, бұған ежелгі адамның түс көру, әртүрлі елестеулер, сырқаттану, өлім, галлюцинацияларға байланысты толғаулары нәтижесінде адам денесінде болатын және ауық-ауық оны тастап кететін жан туралы түсінік (ұғым) пайда болып, ол жанның дене өлсе де өлмейтіндігі, басқа жаңа денелерге ауысатындығы, о дүние туралы және с.с. ой-пікірлердің ықиалы тиді. Екіншіден,ежелгі адам объективтік дүниенің барлық құбылыстары мен нәрселерін өзіне ұқсас ретінде қарап, оларға да тілектер, ерік, сезімдер, ойлар және т.с. тән, сипат деп есептеді. Осыған байланысты басында политеизм, кейін монотеизмге ауысқан полидемонизм – яғни табиғаттың дүлей күштерінің, өсімдіктердің, жануарлардың, қайтыс болған ата-бабаларының жеке рухтарына сену.

Басқа халақтардың дүниетанымы мен сенім – нанымдарындай анимизм қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінде терең ұялаған. Мыс., Ш. Уәлиханов қазақы түсінікте жанның үш түрі бар дейді: ет жан, шыбын жан, рухи жан. Анимизмнің көрінісіне қазақы дүниетанымдағы "киелі", "қасиетті" жер бедерлері мен атаулары жатады (киелі таулар, құтты өзендер мен көлдер, ағаш – бұталар т.б.). Табиғи құбылыстар да қасиетті мағынаға ие болады, олардың рухы мен иесі бар делінеді.